صادرات زعفران ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ارزآوری، اﯾﺠﺎد ارزش اﻓﺰوده و سایر ﺟﻨﺒﻪﻫﺎی اﻗﺘﺼﺎدی از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ محصولات ﺻﺎدراﺗﯽ ﻏﯿﺮﻧﻔﺘﯽ اﯾﺮان به شمار می‌آید.
ﻃﯽ هفده ﺳﺎل اﺧﯿﺮ، اﯾﺮان ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﮐﺸﻮر در ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺻﺎدرات زﻋﻔﺮان در ﺟﻬﺎن ﻣﻄﺮح ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻃﻮریﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس آﻣﺎر ﻣﺮﮐﺰ ﺗﺠﺎرت ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ، ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ سهم اﯾﺮان در ارزش ﺻﺎدرات ﺟﻬﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﻣﺤﺼﻮل، ﺣﺪود ۶۸ درﺻﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ.
ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ سهم اﯾﺮان ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎل ۲۰۰۷ ﺑﺎ ۴۹ درﺻﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺳﻬﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎل ۲۰۱۲ ﺑﺎ ﺑﯿﺶ از ۸۴ درﺻﺪ ارزش ﮐﻞ صادرات ﺟﻬﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ۲۳ درﺻﺪ آن ﺑﻪ اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ ﺻﺎدر ﺷﺪه اﺳﺖ.
ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد در ﺳﺎلﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﺮان ﺳﻬﻢ ﺻﺎدراﺗﯽ ﮐﻤﺘﺮی داﺷﺘﻪ اﺳﺖ، اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻗﯿﺐ اﺻﻠﯽ اﯾﺮان ﺳﻬﻢ ﺧﻮد را از ﺑﺎزار اﻓﺰاﯾﺶ داده اﺳﺖ.
ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺷﺎﯾﺎن ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﮐﺸﻮرﻫﺎ در اﯾﻦ دوره ﺳﻬﻢ ﺧﻮد را در ﺣﺪود دو ﺑﺮاﺑﺮ اﻓﺰاﯾﺶ داده‌اﻧﺪ. ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ، سهم ﺻﺎدراﺗﯽ دﯾﮕﺮ صادرکنندگان در ﺳﺎل ۲۰۰۱ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ۹ درﺻﺪ ﺑﻮده ﮐﻪ در ﺳﺎل ۲۰۱۷ ﺑﻪ ۱۶ درﺻﺪ، اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ.
ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ در ﺣﻮزه صادرات زعفران را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ دو ﮔﺮوه ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد. ﮔﺮوه نخست ﺑﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ساختار ﺑﺎزارﺟﻬﺎﻧﯽ زﻋﻔﺮان و ﺗﻌﯿﯿﻦ رﻗﺎﺑﺖﭘﺬﯾﺮی اﯾﺮان در اﯾﻦ ﺑﺎزار ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺷﺎﺧﺺﻫﺎی ﻫﺮﻓﯿﻨﺪال-ﻫﯿﺮﺷﻤﻦ و ﻣﺰﯾﺖ نسبی ﺻﺎدراﺗﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ اﯾﻦ ﮔﺮوه، ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ وﺟﻮد ساختار اﻧﺤﺼﺎری در ﺑﺎزار ﺻﺎدرات و واردات ﺟﻬﺎﻧﯽ زﻋﻔﺮان و رﻗﺎﺑﺖﭘﺬﯾﺮی ﺑﺎﻟﺎی اﯾﺮان در اﯾﻦ ﺑﺎزار است و ﮔﺮوه دوم ﺑﻪ ارزیاﺑﯽ ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎی اﺛﺮﮔﺬار ﺑﺮ صادرات زعفران اﯾﺮان ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ.
ﻧﺘﺎﯾﺞ اﯾﻦ ﮔﺮوه ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت نیز، ﮔﻮﯾﺎی اﯾﻦ است ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎی ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ داﺧﻠﯽ شرکای ﺗﺠﺎری، درآﻣﺪ شرکای ﺗﺠﺎری، ﺟﻤﻌﯿﺖ شرکای ﺗﺠﺎری، نرخ واقعی، ﺷﺎﺧﺺ ﺳﻄﺢ ﺗﺠﺎرت ﺟﻬﺎﻧﯽ، ﻣﯿﺰان ﺗﻮﻟﯿﺪ زﻋﻔﺮان و ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺷﺪن اﺛﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﯽداری ﺑﺮ صادرات زﻋﻔﺮان اﯾﺮان داﺷﺘﻪ است.
در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی فاصله ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﯿﺎن اﯾﺮان و ﺷﺮﯾﮏ ﺗﺠﺎری، ﺗﻔﺎوت اﻗﺘﺼﺎدی، ﺑﺤﺮان اﻗﺘﺼﺎدی ﺟﻬﺎﻧﯽ، ﻧﻮساﻧﺎت ﻧﺮخ ارز، ﺷﻮک درآﻣﺪ ﻧﻔﺘﯽ، ﻗﯿﻤﺖ نسبی زﻋﻔﺮان اﯾﺮان ﺑﻪ اسپانیا، ﺟﻨﮓ ﺗﺤﻤﯿﻠﯽ و ﺗﺤﺮﯾﻢﻫﺎی اقتصادی، اثری منفی و معنی‌داری بر صادرات زعفران ایران داشته است.
ﺑﺎ وﺟﻮد اﻧﺠﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﺣﻮزه صادارت زعفران دو ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻬﻢ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ ﮐﻪ پاسخی ﺑﺮای آن ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل اراﺋﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ. ﭘﺮﺳﺶ اول اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎزار ﮐﺸﻮرﻫﺎی واردﮐﻨﻨﺪه زﻋﻔﺮان دارای ﭼﻪ ساختاری ﺑﻮده و روﻧﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮ آن در ﭼﻪ ﺟﻬﺘﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ ﭘﺮسش دوم اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮات ساختار ﺑﺎزار ﮐﺸﻮرﻫﺎی واردﮐﻨﻨﺪه زﻋﻔﺮان ﭼﻪ اﺛﺮی ﺑﺮ ﺻﺎدرات زﻋﻔﺮان اﯾﺮان داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟
ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ، ﻫﺪف ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﭘﯿﺶ رو، ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر بازار وارداﺗﯽ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ واردﮐﻨﻨﺪﮔﺎن زﻋﻔﺮان ﺟﻬﺎن و سپس ارزﯾﺎﺑﯽ اﺛﺮ اﯾﻦ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺑﺮ ﺻﺎدرات زﻋﻔﺮان اﯾﺮان اﺳﺖ.
بر اساس نتایج پژوهش حاضر، درآﻣﺪ و ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺷﺮﮐﺎی وارداﺗﯽ اﺛﺮی ﻓﺰاﯾﻨﺪه و ﻣﻌﻨﯽدار ﺑﺮ ﺻﺎدرات زﻋﻔﺮان اﯾﺮان داشته است.
ﺑﺮاساس ﻧﺘﺎﯾﺞ، ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺑﺤﺮان ﻏﺬا اﺛﺮی ﻣﻨﻔﯽ و ﻣﻌﻨﯽدار ﺑﺮ ﺻﺎدرات زﻋﻔﺮان اﯾﺮان داﺷﺘﻪ ﮐﻪ دﻟﯿﻞ اﺻﻠﯽ اﯾﻦ موضوع را ﻣﯽﺗﻮان ﻗﯿﻤﺖ ﺑﺎﻟﺎی محصول زﻋﻔﺮان داﻧﺴﺖ.
ﺑﻪ ﻃﻮری ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻫﻤﯿﺖ ﻏﺬاﯾﯽ ﺑﺎﻟﺎی اﯾﻦ محصول از ﺑﻌﺪ داروﯾﯽ و سهم اﻧﺪک آن در ﺳﺒﺪ ﻏﺬاﯾﯽ ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز، در ﭘﯽ ﺑﺤﺮان اﻗﺘﺼﺎدی ﺑﺎ ﮐﺎﻫﺶ درآﻣﺪ و اﻓﺰاﯾﺶ ﺑﯿﮑﺎری در اﺛﺮ ﺗﻌﺪﯾﻞ ﻧﯿﺮوی ﮐﺎر و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﺎﻫﺶ ﻗﺪرت ﺧﺮﯾﺪ در ﺑﺴﯿﺎری از ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻪ وﯾﮋه ﮐﺸﻮرﻫﺎی اروﭘﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﺑﺎﻟﺎﺗﺮﯾﻦ ﺳﻄﺢ ﺗﺠﺎرت ﺑﺎ آﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺒﻊ ﺑﺤﺮان ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده‌اﻧﺪ، ﺻﺎدرات زﻋﻔﺮان اﯾﺮان ﮐﺎﻫﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ.
ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ است ﮐﻪ ﺗﺤﺮﯾﻢﻫﺎی اقتصادی ﺑﺮﺧﻠﺎف اﻧﺘﻈﺎر، اﺛﺮی ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﯽدار ﺑﺮ صادرات زﻋﻔﺮان اﯾﺮان داﺷﺘﻪ اﺳﺖ.
ﺑﺮرﺳﯽ آﻣﺎری ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ است ﮐﻪ ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ صادرات زﻋﻔﺮان اﯾﺮان در دوره وﺟﻮد ﺗﺤﺮﯾﻢ، 33.2 ﺑﺮاﺑﺮ دوره ﻧﺒﻮد ﺗﺤﺮﯾﻢ است.
ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮐﺸﻮرﻫﺎ، از ۱۶ ﮐﺸﻮر ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯿﺰان ﺻﺎدرات زﻋﻔﺮان اﯾﺮان ﺑﻪ ﺳﻪ ﮐﺸﻮر ﻫﻨﮓﮐﻨﮓ، ﺳﻮﺋﯿﺲ و اﯾﺎﻟﺎت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﯾﮑﺎ در دوره ﺗﺤﺮﯾﻢ ﮐﺎﻫﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ است ﮐﻪ ﻋﻠﺖ آن را ﻣﯽﺗﻮان در ﺑﻪﮐﺎرﮔﯿﺮی سیاستﻫﺎی ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺑﺎزاررسانی در اﯾﻦ دوره زﻣﺎﻧﯽ در داﺧﻞ ﮐﺸﻮر جستجو ﮐﺮد ﮐﻪ اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺻﺎدرات را در اﯾﻦ دوره در ﭘﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺎلﻫﺎی اﺧﯿﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ راه اﻧﺪازی ﺑﺎزار آﺗﯽ زﻋﻔﺮان ﭘﺲ از ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﺤﺮﯾﻢﻫﺎ ﻧﯿﺰ اداﻣﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ.
اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ، ﻋﻠﺖ ﺗﺠﺎری اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ساختار ﺑﺎزار اﮐﺜﺮ ﺑﺎزارﻫﺎی ﻫﺪف اﯾﺮان در دوره ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪ ﺑﻪ سمت اﻧﺤﺼﺎریﺗﺮ ﺷﺪن ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﺑﻪ سادگی اﻣﮑﺎن ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ زﻋﻔﺮان اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺎ محصول رﻗﺒﺎ وﺟﻮد ﻧﺪاشته اﺳﺖ و در ﻃﻮل ﺳﺎلﻫﺎی ﻣﺘﻤﺎدی وﻓﺎداری ﺑﻪ ﺑﺮﻧﺪ زﻋﻔﺮان اﯾﺮاﻧﯽ اﯾﺠﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ.
ﻧﺘﺎﯾﺞ ساختار ﺑﺎزار نیز ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن ۱۶ ﮐﺸﻮر اﺻﻠﯽ واردﮐﻨﻨﺪه زﻋﻔﺮان ﻫﯿﭻ ﮐﺸﻮری دارای ﺳﺎﺧﺘﺎر رﻗﺎﺑﺖ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺒﻮده و در ﻫﻤﻪ ﺑﺎزارﻫﺎ، درﺟﻪای از انحصار وﺟﻮد دارد. ﺑﺎزار ﮐﺸﻮرﻫﺎی اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ، اﻣﺎرات ﻣﺘﺤﺪه ﻋﺮﺑﯽ، اﯾﺎﻟﺎت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﯾﮑﺎ، آرژاﻧﺘﯿﻦ، ﭼﯿﻦ و ﻫﻨﮓﮐﻨﮓ در ﺳﺎل ۲۰۱۷ اﻧﺤﺼﺎری ﺑﻮده اﺳﺖ.
اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺷﺎﯾﺎن ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎزار ﺳﻪ ﮐﺸﻮر اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ، اﻣﺎرات ﻣﺘﺤﺪه ﻋﺮﺑﯽ و اﯾﺎﻟﺎت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﯾﮑﺎ در ﺗﻤﺎم دوره ﻣﻮرد ﺑﺮرسی دارای ﺳﺎﺧﺘﺎر اﻧﺤﺼﺎری ﺑﻮده اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺳﻪ ﮐﺸﻮر دﯾﮕﺮ دارای ساختار رﻗﺎﺑﺘﯽﺗﺮ ﺑﻮده و در ﻃﻮل زﻣﺎن ﺑﺎزارﻫﺎی اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ اﻧﺤﺼﺎری ﺷﺪه اﺳﺖ.
ﺑﺮاﺳﺎس ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎی ﺗﺤﻘﯿﻖ، ﮐﺸﻮرﻫﺎی ﻓﺮاﻧﺴﻪ، اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ، ﮐﻮﯾﺖ، ﻋﺮبستان ﺳﻌﻮدی، ﺳﻮﺋﯿﺲ و انگلستان دارای ساختار رﻗﺎﺑﺖ انحصاری ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎزار اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ در اﺧﺘﯿﺎر ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﺻﺎدرﮐﻨﻨﺪه ﺧﺎص زﻋﻔﺮان ﻧﯿﺴﺖ.
ﺑﺮرسی ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ است ﮐﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻦ اﯾﺮان و ﺷﺮﯾﮏ ﺗﺠﺎری و ﺑﺤﺮان اﻗﺘﺼﺎدی ﺟﻬﺎﻧﯽ، اﺛﺮ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺮ ﺻﺎدرات زﻋﻔﺮان اﯾﺮان داﺷﺘﻪ اﺳﺖ.
در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی درآﻣﺪ ﺳﺮاﻧﻪ و ﺟﻤﻌﯿﺖ ﮐﺸﻮرﻫﺎی واردﮐﻨﻨﺪه و ﺗﺤﺮﯾﻢﻫﺎی اﻗﺘﺼﺎدی اﺛﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﯽداری ﺑﺮ ﺻﺎدرات زﻋﻔﺮان اﯾﺮان داﺷﺘﻪ اﺳﺖ.
منبع:
آسیابانی، ناصر. رفیعی، حامد. امینی زاده، میلاد و الهام مهرپرورحسینی(۱۳۹۹)؛ تعیین ساختار بازارهای هدف زعفران و تحلیل اثرگذاری آن بر صادرات ایران، نشریه زراعت و فناوری زعفران، جلد ۸، شماره سوم.
