اﯾﺮان ﺑﺎ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺳﺎﻻﻧﻪ ﺣﺪود 1/3 ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻦ ﻣﺤﺼﻮل ﺧﺮﻣﺎ، ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺗﻮﻟﯿﺪﮐﻨﻨﺪه ﺧﺮﻣﺎ در ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد. ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد، ﺗﻮﻟﯿﺪ خرما در ﮐﺸﻮر ﺑﺎ ﭼﺎﻟﺶﻫﺎﯾﯽ در زﻣﯿﻨﻪ اﺻﻼح و ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ ارﻗﺎم ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﺠﺎری، ﺗﻮﺳﻌﻪی ارﻗﺎم از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﺸﺖ ﺑﺎﻓﺖ، ﻣﮑﺎﻧﯿﺰهﮐﺮدن ﻋﻤﻠﯿﺎت داﺷﺖ و ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﻪوﯾﮋه ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺑﺎﻻﺑﺮﻫﺎ و ﻧﺎﮐﺎرآﻣﺪی ﺗﻌﺎوﻧﯽﻫﺎی ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ نخلداران روﺑﻪرو اﺳﺖ.
ظرفیت ﺟﺬب ﺧﺮﻣﺎ در ﺻﻨﺎﯾﻊ ﻓﺮآوری ﮐﺸﻮر، ﮐﻤﯽ ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻦ اﺳﺖ؛ ﺑﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ اﯾﻦ رﻗﻢ ﺑﺎ ﻣﻘﺪار ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺧﺮﻣﺎ، ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ «ﺿﺮﯾﺐ ﻓﺮآوری ﺧﺮﻣﺎ» ﯾﺎ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺧﺮﻣﺎ در ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﻣﯿﺰان ﻓﺮآوری آن در ﮐﺸﻮر، 78/7 درﺻﺪ اﺳﺖ. اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از زﻧﺠﯿﺮه ﻧﯿﺰ از ﻣﺸﮑﻼت ﻣﺘﻌﺪدی رﻧﺞ ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ وزارﺗﺨﺎﻧﻪﻫﺎی «ﺻﻤﺖ» و «ﺟﻬﺎد ﮐﺸﺎورزی» ﺑﺮای ﺻﺪور ﺟﻮاز ﺗﺄﺳﯿﺲ (ﺑﺮﺧﻼف ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻤﺮﮐﺰ وﻇﺎﯾﻒ و اﺧﺘﯿﺎرات ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﺨﺶ ﮐﺸﺎورزی در وزارت ﺟﻬﺎد ﮐﺸﺎورزی ﻣﺼﻮب 1391/11/24 ﺑﺎ اﺻﻼﺣﺎت ﺑﻌﺪی)، ﻧﺎﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮدن ﻇﺮﻓﯿﺖ ﺻﻨﺎﯾﻊ ﻓﺮآوری و ﺑﺴﺘﻪﺑﻨﺪی ﺧﺮﻣﺎ (ﺑﻪوﯾﮋه در زﻣﯿﻨﻪی ﻓﺮآوری)، ﭘﺮاﮐﻨﺶ ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ اﺣﺪاث اﯾﻦ ﺻﻨﺎﯾﻊ (ﻋﺪم اﺣﺪاث آﻧﻬﺎ در ﻗﻄﺐﻫﺎی ﺗﻮﻟﯿﺪ)، ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﻮدن ﺳﻄﺢ ﻓﻨﺎوری و ﻋﺪم اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﻨﺎوریﻫﺎی ﻣﺪرن و ﺑﺮوز در واﺣﺪﻫﺎی ﺑﺴﺘﻪﺑﻨﺪی ﺧﺮﻣﺎ، ﻧﻮآوری ﭘﺎﯾﯿﻦ در ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻣﺘﻨﻮع از ﺧﺮﻣﺎ ﺑﻪوﯾﮋه در ﺑﺴﺘﻪﺑﻨﺪی اﻧﻮاع ﻓﺮآوردهﻫﺎ و ﻣﺤﺼﻮﻻت، ﻋﺪم رﻋﺎﯾﺖ اﺻﻮل و اﻟﺰاﻣﺎت ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﺑﺮﭼﺴﺐزﻧﯽ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ اﺳﺘﺎﻧﺪاردﻫﺎی ﻣﻠﯽ ﯾﺎ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ، ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﺎﻟﯽ ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ ﮐﺴﺐوﮐﺎرﻫﺎی ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﺧﺮﻣﺎ (ﺑﻬﺮه‌ی ﺑﺎﻧﮑﯽ ﺑﺎﻻ، ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﺎﻟﯽ ﻧﺎﮐﺎﻓﯽ ﺻﻨﺎﯾﻊ) و ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً ﮐﻤﺒﻮد ﻇﺮﻓﯿﺖ ﺳﺮدﺧﺎﻧﻪای در ﺑﻌﻀﯽ از اﺳﺘﺎنﻫﺎی ﺧﺮﻣﺎﺧﯿﺰ ﻧﻈﯿﺮ سیستان‌وﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن و ﺧﻮزﺳﺘﺎن اﺷﺎره ﮐﺮد.
آﺧﺮﯾﻦ ﺣﻠﻘﻪ از زﻧﺠﯿﺮه‌ی ارزش ﺧﺮﻣﺎ، «ﺑﺎزار ﻓﺮوش خرما» اﺳﺖ. ﺑﺮاﺳﺎس آﻣﺎر ﻣﻮﺟﻮد، ﻣﻘﺪار ﻣﺼﺮف اﻧﻮاع ﺧﺮﻣﺎﻫﺎی ﺗﺎزه ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺧﺮﻣﺎﻫﺎی ﺧﺸﮏ ﺑﻮده و ﺳﺮاﻧﻪ ﻣﺼﺮف ﺧﺮﻣﺎ در داﺧﻞ ﮐﺸﻮر در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﺳﺎلﻫﺎی ﮔﺬﺷﺘﻪ به دلیل اﻓﺰاﯾﺶ ﻗﯿﻤﺖ اﯾﻦ ﻣﺤﺼﻮﻻت، در ﺣﺎل ﮐﺎﻫﺶ اﺳﺖ.
ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮرﺳﯽ آﻣﺎر و اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺻﺎدرات ﺧﺮﻣﺎ ﻧﺸﺎن‌دﻫﻨﺪه‌ی آن اﺳﺖ که ایران در ﺳﺎل 1399 ﺑﺎ رﻗﻤﯽ ﺣﺪود 297 ﻣﯿﻠﯿﻮن دﻻر، دوﻣﯿﻦ ﺻﺎدرﮐﻨﻨﺪه ﺑﺰرگ ﺧﺮﻣﺎ در ﺟﻬﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ. ﺑﺎاﯾﻦﺣﺎل، ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﻮدن ﻣﺘﻮسط ﻗﯿﻤﺖ ﺧﺮﻣﺎی ﺻﺎدراﺗﯽ اﯾﺮان ﺑﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺣﺪود 88 ﺳﻨﺖ ﺑﻪازای ﻫﺮ ﮐﯿﻠﻮ در سال 2020 در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﻗﯿﻤﺖ ﺻﺎدراﺗﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﻧﻈﯿﺮ ﺗﻮﻧﺲ، ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن، ﻓﺮاﻧﺴﻪ، ﻫﻠﻨﺪ و آﻣﺮﯾﮑﺎ، ارزآوری ﺑﻪﻧﺴﺒﺖ ﮐﻤﺘﺮی دارد.
ﺿﻤﻦ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﺮﻣﺎی اﯾﺮان ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻪﺻﻮرت ﻓﻠﻪای و در ﺑﺴﺘﻪﺑﻨﺪیﻫﺎی ﺑﺰرگ 5 اﻟﯽ 10 ﮐﯿﻠﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﺻﺎدر ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﻢ از ﻧﻈﺮ ﺑﺎزارﭘﺴﻨﺪی ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﻢ اﯾﻨﮑﻪ ﻓﺮﺻﺖ و زﻣﯿﻨﻪ اﻧﺠﺎم ﻓﺮآوریﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﻣﺤﺪود ﻣﯽﺳﺎزد.
ازاﯾﻦرو، ﺻﺎدرات ﺧﺮﻣﺎی اﯾﺮان ﺑﺎ ارزش اﻓﺰوده ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮی ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ. ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ دﻗﯿﻖﺗﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺧﺮﻣﺎی اﯾﺮان ﺑﻌﺪ از ﺻﺎدرات ﺑﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎی ﻫﺪف، در آﻧﺠﺎ ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﻓﺮآوریﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ، ﻣﺠﺪداً ﺑﺴﺘﻪﺑﻨﺪی ﺷﺪه و ﺑﺎ اﻟﺼﺎق ﺑﺮﭼﺴﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻧﻮاع اﺳﺘﺎﻧﺪاردﻫﺎی ﮐﯿﻔﯽ و ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ، ﺑﺮﻧﺪ و ﺑﺴﺘﻪﺑﻨﺪیﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﺑﻪ بازار ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﺷﻮد چنانکه ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﺸﻮر اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﺻﺎدر ﻣﯽﺷﻮد.
عدم‌توجه ﺷﺮﮐﺖﻫﺎی ﺻﺎدرﮐﻨﻨﺪه ﺑﻪ اﻟﺰاﻣﺎت، وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ، ﺳﻼﯾﻖ و ﻧﯿﺎز ﺑﺎزارﻫﺎی ﻫﺪف ﺑﻪوﯾﮋه از ﻧﻈﺮ ﻧﻮع ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻨﺪی ﻣﺤﺼﻮل، ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ دﻻﯾﻞ ﺿﻌﻒ ﻧﻈﺎم ﺑﺎزارﯾﺎﺑﯽ ﻣﺤﺼﻮل ﺧﺮﻣﺎﺳﺖ.
ﮐﻤﺒﻮد ﻧﻘﺪﯾﻨﮕﯽ و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ در ﮔﺮدش ﺻﺎدرﮐﻨﻨﺪﮔﺎن، ﺣﻀﻮر دﻻﻻن ﺧﺎرﺟﯽ ﺧﺼﻮﺻﺎً (ﻫﻨﺪی و پاکستانی) ﻧﺒﻮد ﺗﺸﮑﻞﻫﺎی ﺗﺠﺎری ﺻﺎدراﺗﯽ ﺣﺮﻓﻪای، ﻋﺪم ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺻﺎدرﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ اﯾﺠﺎد ارﺗﺒﺎط ﻣﺴﺘﻤﺮ و ﺳﺎزﻣﺎنﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎ ﻧﺨﻠﺪارﻫﺎ، ﻣﺸﮑﻼت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﺎﻟﯽ ﺧﺼﻮﺻﺎً درﯾﺎﻓﺖ آﺳﺎن، ﺑﻪﻣﻮﻗﻊ و ﺑﻪاﻧﺪازه ﻧﯿﺎز ﺗﺴﻬﯿﻼت و ﻣﺸﮑﻼت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺧﺬ ﮔﻮاﻫﯽﻫﺎی ﺳﻼﻣﺖ و ﺑﻬﺪاﺷﺖ ﻧﺒﺎﺗﯽ، از دﯾﮕﺮ چالش‌هایی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺠﺎرت و ﻓﺮوش ﺧﺮﻣﺎی اﯾﺮان را ﺑﺎ ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎﯾﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ.
اﻗﺪامﻫﺎی ﻣﻨاسب سایر کشورها برای ﺗﻮﺳﻌﻪ زﻧﺠﯿﺮه‌ی ارزش ﺧﺮﻣﺎ
همچنین ﺑﺮرﺳﯽ وﺿﻌﯿﺖ زﻧﺠﯿﺮه ارزش در ﺑﺮﺧﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎی ﺑﺮﺗﺮ ﺗﻮﻟﯿﺪﮐﻨﻨﺪه خرما از ﻗﺒﯿﻞ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﻌﻮدی، ﺗﻮﻧﺲ، آﻣﺮﯾﮑﺎ و اﻣﺎرات ﻣﺘﺤﺪه ﻋﺮﺑﯽ، ﻧﺸﺎن داده است ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﻮرﻫﺎ اﻗﺪامﻫﺎی ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ برای ﺗﻮﺳﻌﻪ زﻧﺠﯿﺮه‌ی ارزش ﺧﺮﻣﺎی خود اﻧﺠﺎم داده‌اند.
- اﺧﺘﺼﺎص ﺗﺴﻬﯿﻼت مناسب (به اﻧﺪازه ﮐﺎﻓﯽ ارزان ﻗﯿﻤﺖ و ﺑﺎ ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﺪت)
- ﺑﺮﭘﺎﺳﺎزی ﻧﻈﺎم ﺑﺎزارﯾﺎﺑﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ
- ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻣﮑﺎﻧﺎت ﮐﺸﺖ ﺑﺎﻓﺖ (اﻣﺎرات و ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن)
- اﺣﺪاث ﺻﻨﺎﯾﻊ ﺗﺒﺪﯾﻠﯽ ﺑﺰرگ ﺧﺮﻣﺎ
- اﺣﺪاث ﻧﺨﻠﺴﺘﺎن‌های مدرن ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﯿﺴﺘﻢﻫﺎی آﺑﯿﺎری تحت فشار(امارات و عربستان)
- ﺑﺮﻧﺪﺳﺎزی ﺧﺮﻣﺎﻫﺎ ﺣﺘﯽ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻋﻨﺎوﯾﻦ ﻣﻘﺪس ﻧﻈﯿﺮ ﻓﺮوش ﺧﺮﻣﺎی ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن در ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﺎوﯾﻨﯽ ﻣﺜﻞ ﺧﺮﻣﺎی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ، ﺧﺮﻣﺎی ﻣﺪﯾﻨﻪ و ﺧﺮﻣﺎی ﻗﺪس
- ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪن ﺧﺮﻣﺎ در اﻣﺎرات ﺑﻪگردشگران ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﮐﺎدوی ﻣﺤﻠﯽ و ملی
- اﯾﺠﺎد و ﺗﻮﺳﻌﻪ تعاونی‌ها و اﺗﺤﺎدﯾﻪﻫﺎی ﻗﻮی از ﻧﺨﻠﺪاراﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮏ واﺣﺪﻫﺎی بسته‌بندی ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ.(آمریکا)
- ﺑﻬﺒﻮد ﺳﯿﺴﺘﻢﻫﺎی ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻨﺪی و ﺗﻐﯿﯿﺮ آﻧﻬﺎ از ﺑﺴﺘﻪﻫﺎی ﺻﺎدراﺗﯽ ﺑﺰرگ ﻓﻠﻪای ﺑﻪ ﺑﺴﺘﻪﺑﻨﺪیﻫﺎی ﮐﻮﭼﮏ ﮔﺮﻣﯽ(تونس)
- ﺳﺎﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺟﻤﻊآوریﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺧﺮﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان واﺳﻄﻪای ﺑﯿﻦ ﻧﺨﻠﺪار و ﺻﺎدرﮐﻨﻨﺪه ﯾﺎ ﺑﺨﺶ ﺻﻨﻌﺖ (تونس)
- زﻣﯿﻨﻪﺳﺎزی ﺑﺮای ﺑﺮﻗﺮاری ارﺗﺒﺎط ﻣﻨﻈﻢ و ﺳﺎزﻣﺎن‌دﻫﯽ ﺷﺪه ﺑﯿﻦ ﺻﺎدرﮐﻨﻨﺪﮔﺎن و ﯾﺎ واﺣﺪﻫﺎی ﻓﺮآوری خرما ﺑﺎ نخلدارن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺑﺎﮐﯿﻔﯿﺖ ﻣﻮردﻧﻈﺮ
- اﯾﺠﺎد ﻧﺨﻠﺴﺘﺎن‌های ﻣﺪرن ﺑﺎ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ کارخانجات ﺑﺰرگ (امارات)
- ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪ خرمای ارﮔﺎﻧﯿﮏ و ﺻﺎدرات آن
- ﭘﯿﺎدهﺳﺎزی ﺳﯿﺴﺘﻢﻫﺎی ﮐﻨﺘﺮل ﮐﯿﻔﯿﺖ و اﯾﻤﻨﯽ ﻣﻮاد ﻏﺬاﯾﯽ
منبع:
آﺳﯿﺐﺷﻨﺎﺳﯽ زﻧﺠﯿﺮه ارزش ﺧﺮﻣﺎ در اﯾﺮان و اراﺋﻪ راﻫﮑﺎرﻫﺎی ﺳﯿﺎﺳﺘﯽ؛ مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی ایران، آبان 1401.
