زهر زنبورعسل جزو فرآورده‌های این حشره در امر زنبورداری به شمار می‌رود که به دلیل پیچیدگی ترکیب شیمیایی خود، بیشترین علاقه را به خود جلب کرده است.
«آپی تراپی» (Apitherapy ) شاخه‌ای از طب جایگزین است که شامل درمان بیماری‌ها از طریق محصولات جمع آوری، پردازش و ترشح شده توسط زنبورها به ویژه گرده، بره موم، عسل، ژل رویال و زهر زنبور عسل است.
زهر زنبورعسل دارای خواص ضد التهابی، آنتی اکسیدانی، مهار کننده سیستم عصبی مرکزی، محافظت در برابر اشعه، ضد باکتری، ضد ویروسی و ضد قارچی است.
از 3000 سال قبل از میلاد مسیح، زهر زنبور عسل در طب سنتی شرقی برای درمان بیماری‌های التهابی مورد استفاده قرار گرفته است. در قرن نوزدهم نیز «جی. لانگر» از دانشگاه پراگ، اولین تلاش را برای برداشت زهر بدون کشتن زنبور انجام داد و سم را در قطرات داخل لوله‌های مویرگی جمع‌آوری کرد.
اولین تکنیک او شامل فشار دادن زیر شکم زنبور بود تا نیش را با قطره‌ای سم در انتهای آن بیرون بزند.
در اوایل دهه 1900، از Apitherapy برای درمان اختلالات روماتیسمی استفاده شد. این عمل به سرعت در سراسر اروپا گسترش یافت. چنانکه تقاضا برای محصول قوی‌تر شد.
این سم اولین بار در سال 1930 توسط شرکت ماک در جنوب آلمان برای خرید در دسترس قرار گرفت و اولین روش‌های استخراج دستی سم با روش‌های دقیق‌تر دنبال شد.
همچنین استفاده از یک شوک الکتریکی سبک برای وادار کردن زنبورها به تزریق زهر یک روش صرفه جویی در زمان بود و فقط اشکال کار این بود که زنبورها نیش و تا حدی روده شکمی خود را از دست می‌دادند که منجر به مرگ می‌شد.
البته این روش در چکسلواکی در سال 1960 تکمیل شد و به زنبورها اجازه داد تا زنده بمانند و نیش خود را حفظ کنند.
زهر زنبور عسل توسط غده زهر واقع در حفره شکمی زنبورهای ماده تولید می‌شود این غده به یک کیسه نگهدارنده متصل است.
زنبورهای عسل دارای نیش نوک تیز هستند که در هنگام نیش زدن همراه با کیسه زهر از شکم خارج می‌شود.
هنگامی که زنبور یک فرد یا پستاندار را به طور کلی نیش می‌زند، نیش در پوست باقی می‌ماند و زنبور در نتیجه جدا شدن روده، ماهیچه‌ها و مرکز عصبی خود در تلاش برای جدا شدن می‌میرد.
زهر زنبورعسل باعث التهاب موضعی با علائمی مانند درد، گرما و خارش تا واکنش‌های آلرژیک سیستمیک می‌شود که می‌تواند به شوک آنافیلاکتیک ختم شود و در موارد شدید حساسیت، کشنده باشد.
زهر تازه ترشح شده زنبور یک مایع شفاف و بی‌رنگ است که پس از خشک شدن، پودر زرد روشنی را تشکیل می‌دهد، بوی معطر تند عسل دارد و اسیدی است، محتوای آب در زهر زنبورعسل بین 55 تا 70 درصد متغیر است.
اجزای زهر
اجزای فعال سم، پرده‌های مختلف پپتیدها، پروتئین‌ها، آنزیم‌ها، مواد با وزن مولکولی کم و ترکیبات آلیفاتیک در مقادیر مختلف هستند.
- عنصر فراوان‌تر این زهر، ملیتین است که تقریباً پنجاه درصد از پپتیدهای سم و در نتیجه پنجاه درصد از BV خشک را تشکیل می‌دهد.
ملیتین به دلیل ماهیت آمفوتریک آن به صورت مونومر یا تترامر در آب محلول است. پلی پپتید به طور خود به خود در دو لایه فسفولیپیدی غشاهای سلولی ادغام می‌شود و به آن‌ها آسیب می‌رساند.
ملیتین به دلیل خواص ضدسرطانی، ضدالتهابی، ضدویروسی، ضدباکتریایی و محافظت عصبی که در حال حاضر شناخته شده است مورد توجه است.
- هجده اسید آمینه پلی پپتید، آپامین را تشکیل می‌دهند که دو پل دی سولفیدی نیز در خود دارد. این کوچکترین نوروتوکسین در زهر زنبور عسل است و کمتر از 2 درصد وزن زهر خشک را تشکیل می‌دهد.
آپامین با واسطه‌گری طولانی‌مدت پس از هایپرپلاریزاسیون در نورون‌ها و سلول‌های عضلانی، یک اثر عصبی سمی ایجاد میکند. این پلی پپتید همچنین می‌تواند از سد خونی مغزی عبور کند و بر نحوه عملکرد سیستم عصبی مرکزی از طریق مکانیسم‌های مختلف تأثیر بگذارد.
به طور کلی، پاسخ‌های پاتوفیزیولوژیک، از جمله تصلب شرایین و بیماری پارکینسون، عملکرد قابل توجهی برای کانال‌های هدف آپامین دارند.
- پپتید دگرانولاسیون ماست سل که به عنوان پپتید 401 نیز شناخته می‌شود یک پلی پپتید با 22 باقیمانده اسید آمینه و ساختار مولکولی است که شبیه آپامین با دو پل دی سولفیدی است و فقط بخش کوچکی از زهر تقریبا 2 تا 3 درصد از حجم ماده خشک را تشکیل می‌دهد.
در آزمایشات حیوانی ثابت شده است که MCD به طور قابل توجهی فشار خون را کاهش می‌دهد.
- آدولاپین، یک پلی پپتید از 103 اسید آمینه است و حدود یک درصد از BV خشک را تشکیل می‌دهد. آدولاپین با مهار سنتز پروستاگلاندین و فعالیت سیکلواکسیژناز، اثرات ضدالتهابی، ضددرد، ضددرد و تب بر دارد.
از آنجایی که نشان داده شده است که نالوکسان تا حدی، اثر ضد درد آدولاپین را سرکوب میکند، ممکن است یک مکانیسم مرکزی در عملکرد دارو دخیل باشد.
- آنزیمی که بیشتر در زهر زنبورعسل وجود دارد، فسفولیپاز A2 است. این یک جزء قلیایی است که 12 تا 15 درصد از BV خشک را تشکیل می‌دهد که دارای چهار پل دی سولفیدی و 128 باقیمانده اسید آمینه است.
فسفولیپاز، مهم‌ترین آلرژن و از این رو سمی‌ترین عنصر زهر زنبور عسل است. این ماده در هماهنگی با ملیتین کار میکند تا گلبول‌های قرمز را با ایجاد شکاف در غشای سلولی لیز کند که اجازه می‌دهد ملیتین از آن عبور کند.
ملیتین این کار را با حل کردن لایه‌های فسفولیپیدی که اکثر غشاهای سلولی را تشکیل می‌دهند، انجام می‌دهد. این اثر همولیتیک زهر زنبور عسل توسط هپارین مهار می‌شود.
علاوه بر این، نشان داده شده است که فسفولیپاز A2 دارای خواص ضدالتهابی، ضدتوموری و ضدانگلی است.
- هیالورونیداز یک پلی پپتید با 350 اسید آمینه باقی مانده است که 1 تا 2 درصد از BV را تشکیل می‌دهد.
هیالورونیداز به عنوان کمکی برای انتشار زهر عمل میکند. موکوپلی ساکاریدهای اسیدی خاصی در بافت‌های همبند دارای پیوندهای گلیکولیدی ذاتی هستند که آنزیم هیالورونیداز تجزیه می شود و ویسکوزیته بافت را کاهش می دهد و به سم اجازه ورود به بافت‌ها را می‌دهد.
علاوه بر این، از آنجایی که ذرات هیالورونیک اسید هیدرولیز شده دارای قابلیت‌های پیش التهابی، پیش رگ‌زایی و تحریک کننده سیستم ایمنی هستند، مسمومیت سیستمیک را تسریع می‌کنند.
