زهر زنبور عسل و اثرات درمانی آن

کارگران زنبور عسل، زهر زنبور (BV) را از یک غده سمی بسیار خاص که به مخزن سم واقع در حفره شکمی متصل است ترشح می‌کنند. تقریباً 0.3 میلی‌گرم زهر زنبور عسل در کیسه زهر تولید می‌شود. زنبورها با نیش خود سم را تزریق می‌کنند، اگرچه زنبورهای نر این سم را ندارند.

بیش از 80 درصد سم نیش زنبور عسل را آب تشکیل می‌دهد و حدود 0.1 میکروگرم زهر خشک از یک زنبور عسل قابل استخراج است.

این ماده مایل به زرد، تلخ، تند و معمولاً مایع بوده و حاوی حداقل 60 جزء قابل شناسایی است. زهر زنبور عسل یک سم طبیعی به شمار می‌آید که حاوی بیش از 18 ترکیب فعال دارویی، از جمله پپتیدها و آنزیم‌های کوچک است که نقش عمده‌ای در دفاع از کلنی‌های زنبور عسل دارند.

مواد وازواکتیو و همولیتیک BV مسئول اثرات فیزیولوژیکی ناشی از نیش زنبورعسل هستند، همچنین نشان داده شده است که BV دارای خواص ضد التهابی و محافظت رادیویی در برابر اشعه ایکس، گاما و امواج مایکروویو برای کاهش آرتریت روماتوئید است.

علاوه بر این، BV ممکن است دارای خواص ضدسرطانی باشد زیرا با از بین بردن انتخابی سلول‌های سرطانی، اندازه تومور را کاهش می‌دهد. چندین مطالعه این اثر را بر روی رده‌های سلولی تومور مختلف از کبد، سینه و پروستات گرفته تا سلول‌های سرطانی پستان و سرطان خون نشان دادند.

با این حال، نشان داده شده است که تجویز BV کمتر از غلظت سیتوتوکسیک برای سلول‌های سرطانی باعث ایجاد اثرات سیتوتوکسیک و ژنوتوکسیک در سلول‌های کبدی HepG2 انسان می‌شود، بنابراین BV باید با احتیاط فراوان استفاده شود.

سم نیش زنبور عسل رویدادهای التهابی عصبی را کاهش می‌دهد و به طور بالقوه محافظت‌کننده عصبی است زیرا نشان داده شده است که بقای خود را در برابر اسکلروز جانبی آمیوتروفیک در مدل موش افزایش می‌دهد.

خواص ضد التهابی و آنتی‌اکسیدانی BV منجر به ایجاد یک هیدروژل بارگذاری شده با زهر زنبور مخلوط با 10٪ پلی وینیل الکل و 0.6٪ کیتوزان شد که می‌تواند با موفقیت به عنوان یک تسریع‌کننده التیام زخم در مدل‌های موش برای زخم‌های پوستی دیابتی استفاده شود. مشخص شده است که این آماده‌سازی BV برای پانسمان زخم به دلیل برداشتن آسان آن با لایه‌برداری یا شستن پوست مفید است.

عنصر اصلی دارویی زهر زنبورعسل که تقریباً 50 درصد ماده خشک آن را تشکیل می‌دهد، ملیتین است. بسیاری از مطالعات گزارش داده‌اند که ملیتین یک پپتید بسیار فعال است که فعالیت‌های ضد ویروسی، ضد باکتریایی، ضدقارچی، ضدتومور و ضدانگلی را نشان می‌دهد.

کاربردهای تاریخی

زهر زنبور از دیرباز در طب سنتی مورد استفاده قرار گرفته است و از قرن دوم به عنوان یک روش درمانی در آسیای‌شرقی در نظر گرفته شده‌است، کشورهایی مانند چین، کره و ژاپن BV را مستقیماً از طریق نیش زنبورعسل مانند طب سوزنی یا از طریق تزریق آماده شده برای مبارزه با اختلالات التهابی تزریق کرده‌اند.

البته اثرات BV به محل تزریق بستگی دارد (یعنی نقاط طب سوزنی اثرات بسیار قوی‌تری نسبت به تزریقات عمومی دارند.)

عوامل موثر بر محتوای زهر زنبور عسل

محتوای سم نیش زنبور عسل به طور قابل توجهی با توجه به عوامل داخلی مربوط به خود زنبور، از جمله سن، سویه و عوامل خارجی مانند فصول و روش‌های جمع‌آوری متفاوت است.

سن زنبور عسل تا حد زیادی بر ترکیب کمی BV تأثیر می‌گذارد. سطوح بسیار پایین ملیتین و هیستامین در زنبورهای جوان مشاهده شده است. با این حال، محتوای ملیتین از زمان انسداد تا 4 هفتگی که به حداکثر 500 میکروگرم در نیش می‌رسد و سپس به تدریج افزایش می‌یابد.

طرق جمع‌آوری

روش‌های مورد استفاده برای جمع‌آوری زهر شامل تشریح کل دستگاه نیش، اعمال فشار به شکم، حلال‌ها، MBV  و EBV است.

زهر زنبورعسل را می‌توان به دو روش جراحی و الکتروشوک جمع آوری کرد. در جمع‌آوری جراحی، زهر زنبور عسل از غده سم با فشردن تک تک زنبورها تا زمانی که قطره‌ای از نیش خارج شود، به دست می‌آید، این روش بسیار سخت و زمان بر است و امروزه کم استفاده می‌شود.

روش الکتروشوک از یک سیستم خنک‌کننده با دستگاه جمع‌آوری الکتروشوک استاندارد استفاده می‌کند تا بیشتر از ترکیبات فرار حفظ شود. تکنیک‌های مختلف جمع‌آوری الکتریکی در دسترس هستند. این روش به دست آوردن مقدار بسیار بالاتری از سم زنبور عسل را در یک زمان ممکن می‌سازد.

سینی‌های شیشه‌ای مجهز به برق در جلوی کندوها قرار داده شده است. زنبورها پس از اعمال شوک الکتریکی با آمپر کم، سموم خود را در سینی می‌ریزند. سپس سم زنبور با هوا در تماس است و به سرعت خشک می شود و متبلور می شود.

سم نیش زنبور عسل بی‌شکل، که به عنوان زهر خام نیز شناخته می‌شود، به رنگ زرد کثیف است و یا متبلور می‌شود یا مستقیماً در انجماد عمیق ذخیره می‌شود.

EBV اولین بار توسط مارکوویچ و مولنار معرفی شد که زنبورهای عسل را تحت شوک الکتریکی برای بدست آوردن سم قرار دادند، زنبورها بین دو استوانه در حال چرخش گیر افتادند و در آنجا شوکه شدند و تحت فشار قرار گرفتند تا نیش بزنند. با این حال، عیب این روش این بود که زنبورها در طول فرآیند مردند و منجر به زهر حاصل از آن شد.

زهر زنبور از یک مخلوط بسیار پیچیده تشکیل شده است که شامل حداقل 18 جزء فعال از جمله پپتیدها، آنزیم‌ها و آمین‌ها هست.