بیماری باکتریایی نواری غلات (Bacterial leaf streak) و یا بیماری پوشینه سیاه (Blackchaff) که بیشتر در ارقام مختلف گندم و جو مشاهده می‌شوند، یکی از مهمترین بیماری‌های غلات در مناطق گرم و مرطوب کشور است.
این بیماری از کشورهای متعددی گزارش شده است. باکتری عامل نواری غلات محدود به شرایط آبوهوایی مرطوب و معتدل است و مناسب‌ترین درجه حرارت برای گسترش این بیماری بالای ۲۶ درجه سانتیگراد است.
این باکتری از طریق روزنه‌ها و زخم‌ها، می‌تواند انواع غلات را آلوده کند، علاوه بر گندم و جو قادر است به یولاف، چاودار و سورگوم نیز حمله کند.
بیماری باکتریایی نواری غلات در ایران، اولین بار در سال ۱۳۶۱ از برخی مزارع استان کرمان (بیشتر منطقه ارزوئیه) گزارش شد. همچنین در سال ۱۳۸۹ وقوع این بیماری در مزارع گندم بندر ترکمن و شرق گنبد در استان گلستان نیز گزارش شده است .
در ایران، بیشترین شکایت‌ها از مبتلا شدن انواع ارقام گندم، جو، سورگوم، یولاف و چاودار به این بیماری را کشاورزان استان کرمان، فارس، لرستان، زنجان، همدان، اصفهان و سپس مزرعه‌داران و باغداران میوه در مناطق گرم و مرطوب ایران بعد از بارندگی‌های شدید زمستان گزارش کرده‌اند. میزان خسارت به گندم و جو در مزارع مختلف کشور با این بیماری تا ۴۰ درصد خرابی محصول هم گزارش شده است.
از آنجایی که بیماری پوشینه سیاه یکی از خطرناکترین بیماری‌های غلات در مزارع و باغات محسوب می‌شود، به شما توصیه می‌کنیم تا پایان این مطلب با ما همراه باشید تا روش‌های درمانی و مقابله با این بیماری مخرب در انواع غلات را یاد بگیرید.
علائم بیماری باکتریایی نواری غلات
باکتری عامل بیماری پوشینه سیاه برای مدت طولانی نمی‌تواند به صورت آزاد در خاک دوام داشته باشد و زمستان گذرانی آن در بذر و همچنین بقایای گندم، جو و دیگر گیاهان خانواده غلات است.
بطور معمول، بارندگی‌های بهاره خصوصا در مناطق گرم و مرطوب ایران، محیط مناسبی را از لحاظ رطوبت و حرارت برای گسترش بیماری ایجاد می‌کند.
این باکتری می‌تواند در کاه و کلش آلوده در شرایط مزرعه و آزمایشگاه در دمای ۲۶ تا۳۰ درجه سانتیگراد به صورت زنده و بیماری‌زا باقی مانده و از سالی به سال دیگر منتقل شود. این شرایط برای نفوذ و استقرار باکتری در بافت گیاهی بسیار مهم است ولی تکثیر و گسترش در بافت‌های برگ بیشتر وابسته به درجه حرارت بوده و شرایط آبوهوایی خشک نمی‌تواند مانع پیشرفت و توسعه این بیماری شود.
علائم اولیه این بیماری ابتدا بر روی برگ‌ها به صورت لکه‌های ریز و نیمه شفاف و آبسوخته(شفاف زیر نور) روی برگ‌ها ظاهر شده و در مراحل بعدی صورت خطوط و نوارهایی به رنگ زرد یا قهوه‌ای مشاهده می‌شود.
معمولا نشانه‌های پیشرفته‌تر این بیماری بعد از خوشه‌دهی ظاهر می‌شوند. برخی از این علائم به صورت نوارهای قهوه‌ای روشن، تیره تا سیاه روی گلوم‌های سنبله گندم یا به صورت نوارهای شفاف و محدود در رگبرگ‌های جو ظاهر می‌شوند. در این بیماری، بیشتر قسمت بالایی گلوم‌ها بی‌رنگ می‌شوند اما سیاه‌شدگی می‌تواند در تمامی قسمت‌ها مشاهده شود.
در ایران علایم بیماری معمولا به برگ‌ها محدود می‌شود و نشانه‌هایی از این بیماری روی سنبله‌ها دیده نشده است. در برخی از مناطق با رطوبت نسبی بالا، نشانه‌های این بیماری در برگ‌ها ابتدا به شکل نقاط سبز تیره و آبسوخته محدود به آوندها مشاهده می‌شوند و سپس خطوط و نوارهایی زردرنگ یا قهوه‌ای شفاف ظاهر شده و اغلب قطرات زردرنگ از ترشحات باکتریایی سطح لکه‌ها را می‌پوشاند.
در اثر این بیماری، دانه‌ها چروکیده و کیفیت آنها کاهش می‌یابد. همچنین، ممکن است خوشه‌ها از ۵ الی ۱۰ در صد عقیم شوند. خسارت این بیماری متاثر از درصد آلودگی برگ‌ها بویژه برگ پرچم است، در صورت آلودگی ۵۰ %برگ‌های پرچم گندم یک مزرعه بین ۱۰ تا ۲۰ درصد وزن کل دانه‌ها کاهش می یابد.
باکتری عامل این بیماری می‌تواند از طریق بذرهای آلوده، باد و باران، بقایای محصول، میزبان ثانویه، حشراتی همچون تریپس و شته‌ها و یا از طریق خاک از نقطه‌ای به نقطه دیگر می‌تواند جابجا شده و منتقل شود.
درشرایط مرطوب، روی لکه‌ها، ترشحاتی عسلی رنگ تولید می‌شود. این ترشحات در حضور باران، شبنم یا آب آزاد موجود در سطح گیاه بصورت قطره‌های زرد رنگ و براق در سطح لکه‌ها ظاهر می‌شوند.
یک نکته مهم در مورد این بیماری آن است که در مزارع گندم، جو و چاودار که به صورت بارانی آبیاری می‌شوند، علائم بیماری بیشتر دیده می‌شود. از آنجایی که این بیماری با رطوبت نسبی بالا مزرعه ارتباط مستقیم دارد بنابراین به مزرعه‌داران توصیه می‌شود در روش آبیاری انواع مختلف غلات دقت کنند.
درمان و کنترل بیماری باکتریایی نواری غلات
بهترین راه مقابله و کنترل بیماری باکتریایی نواری غلات، ضدعفونی بذرهای آلوده غلات با مخلوط قارچ‌کش‌های دیفنوکونازول %۳ FS و نوردوکس %۷۵ WG به میزان سه در هزار از هر کدام است. این روش درمانی قادر است بیش از ۵۰ % شدت بیماری در شرایط مزرعه را در بیشتر ارقام حساس غلات خصوصا گندم و جو کاهش دهد.
یکی دیگر از روش‌های درمانی بیماری پوشینه‌ی سیاه این است که با زیر خاک نمودن کاه و کلش آلوده، میزان باکتری‌های زنده و بیماری‌زا را می‌توانید به شدت کاهش دهید.
همچنین از راه‌های مطمئن مقابله با این بیماری، عدم اجرای کشاورزی بدون خاک‌ورزی یا کم خاک ورزی در مزارع و مناطق آلوده است.
از دیگر روش‌های مهم مقابله با بیماری پوشینه سیاه، تناوب زراعی، استفاده از بذر سالم و عاری از آلودگی، مبارزه با علف‌های هرز گرامینه، کاشت کولتیوارهای با درجه تحمل بالا و ضدعفونی بذرها با سموم مسی، از راه‌های کنترل و مدیریت بیماری لکه نواری غلات است.
البته در ارتباط با این روش مقابله، کارشناسان معتقدند، فقط ۱۰ تا ۲۰ درصد می‌تواند ایمنی ایجاد کند و در صورتیکه عامل بیماری از راه‌هایی به جز بذرهای آلوده منتقل شود، این ضدعفونی کاملا بی‌فایده خواهد بود و همینطور روش‌هایی که بسیار مورد توجه است و کارایی خوبی در درمان این بیماری دارد، انتقال بقایای گیاهی مزارع آلوده و خارج نمودن از مزارع و در صورت عدم امکان، شخم عمیق و زیر خاک بردن بقایا مفید خواهد بود.
جمع بندی
بیماری باکتریایی نواری غلات،به عنوان یکی از مهمترین بیماری‌های بذرزاد خانواده غلات مخصوصا گندم و جو محسوب شده و شیوع غیرمترقبه این بیماری در برخی مزارع و باغات کشور، هرساله خسارت‌های جبران ناپذیری را به مزارع غلات وارد می‌آورد.
کشاورزان باید در زمان کاشت بذرها، از سلامت بذر و عاری بودن آن از این بیماری مطمئن شوند چرا که راه اصلی و مهم انتقال این بیماری بذر آلوده است، ضمن اینکه به هیچ وجه کاه و کلشی از محصولات سال‌های قبل در مزرعه باقی نمانده باشد و همه آنها کاملاً به زیر خاک رفته و پوشیده شده باشند. همچنین نحوه صحیح آبیاری غلات باید به کشاورزان آموزش داده شود تا از شیوع و گسترش بیشتر این بیماری جلوگیری شود.
با توجه به اهمیت فراوان کشت غلات در کشور، بهتر است کشاورزان و باغداران بخوبی با این بیماری آشنا شوند و پیشگیری های لازم را در مزارع انجام دهند.
از آنجایی که آلودگی بذر هم می‌تواند یکی از عوامل تکثیر این بیماری باشد، بنابراین لازم است قبل از کاشت ارقام مختلف گندم و جو با نظر کارشناسان مربوطه، از رقم‌های مقاوم و بذرهای سالم که ثبت گواهی بذر واصلاح نهال را دارند تهیه و انتخاب شوند تا محصول با کیفیت بالا و عاری از نشانه‌های این بیماری باشد.
