مفهوم تنوع زیستی به صورت عام به شکل‌های متنوع حیات روی زمین و همچنین به گوناگونی زیستی آنها اشاره دارد. تنوع زیستی از سه مفهوم مرتبط به هم تنوع ژن، تنوع گونه و تنوع بوم یا اکوسیستم تشکیل شده است.
نخستین بار، واژه‌ی تنوع زیستی به وسیله‌ی «ریموند داسمن» در ۱۹۶۸ در کتاب نوع دیگری از زندگی در دفاع از محیط زیست به کار برده شد. پس از آن و به فاصله‌ی یک دهه این واژه بسیار پذیرفته شد تا جایی که در دهه‌ی ۱۹۸۰ به کاربرد عادی در علم و سیاست محیطی وارد شد.
در حال حاضر بحث تنوع زیستی از موضوعات بسیار مهم فعلی دنیا است. با تخریب منابع طبیعی و محیط زیست و کاهش مساحت آنها، شاهد انقراض گونه‌های گیاهی و جانوری و در نتیجه کاهش تنوع زیستی در دنیا هستیم.
هر یک از گونه‌ها در اکوسیستم نقش حیاتی و اساسی را در زنجیره‌های غذایی بازی می‌کنند که نابودی یک گونه، تعادل حیات را در طبیعت برهم می‌زند. حفاظت تنوع زیستی برای جنگلداری آینده، وظیفه‌ای مهم است.
در سال ۱۹۹۲، همایش زمین سازمان ملل، تنوع زیستی را اینگونه تعریف کرد: «تنوع میان جانداران از همه‌ی منابع، دربرگیرنده‌ی میان چیزهای دیگر، زمینی، دریایی و دیگر اکوسیستم‌های آبی و پیچیده‌های اکولوژیکی که بخشی از آن هستند؛
این شامل تنوع میان ژن‌ها، میان‌گونه‌ها و اکوسیستم می‌شود.» اهمیت تنوع زیستی و مدیریت آن که به صورت ویژه برحفاظت و بهره‌برداری پایدار از منابع بیولوژیکی استوار است.
جایگاه ویژه مناطق حفاظت شده را در حفظ و حراست از تنوع زیستگاه‌ها و گونه‌های گیاهی و جانوری تبیین می‌نماید؛ مناطق حفاظت شده ذخایر تنوع زیستی در مناطق زیست جغرافیایی هستند.
جایگاه حیاتوحش در تنوع زیستی
در تنوع زیستی حیوان- جانور به هر موجودی از زیر مجموعه سلسله‌ی جانوری گفته می‌شود. در تاکسونومی بیولوژیک، جانداران در سه دامنه یا حوزه قرار می‌گیرند، باستانیان، باکتری‌ها و یوکاریوت‌ها.
یوکاریوت‌ها (هسته داران، دارای غشای هسته‌ی سلولی مشخص) به چهار فرمانرو یا سلسله تقسیم شده‌اند: سلسله آغازیان (Protista)، سلسله قارچ‌ها (Fungi)، سلسله گیاهان (Plantae) و سلسله جانوران (Animalia). جانوران خود به دو شاخه مهره‌داران (پرندگان، پستانداران، دوزیستان، خزندگان، ماهی‌ها) و بی‌مهرگان تقسیم می‌شوند، رده‌های اصلی به مهرگان عبارتند از: پوریفرا ( اسفنج‌ها)، کیسه‌تنان ( عروس دریایی، شقایق‌ها و مرجان‌ها)، کرم‌ها ( پهن، نماتودها و حلقوی)، نرمتنان ( حلزون‌ها، هشت پایان، دوکفه‌ای‌ها، ماهی مرکب)، بندپایان (حشرات، عنکبوتیان، عقرب‌ها و هزارپایان)، سخت‌پوستان ( خرچنگ‌ها، میگوها و شاه میگوها)، خارپوستان ( توتیا و خیار دریایی).
تنوع گونه‌های جانوری شناخته شده بیش از یک میلیون و پانصد هزار گونه برآورد شده است که بیش از 80% آنها را بندپایان تشکیل داده‌اند. حیاتوحش به مجموعه جانوران غیراهلی و غیرخانگی که در یک اکوسیستم، در حال حیات گفته می‌شود که شامل مهره‌داران خشکی‌زی یا آبزی و بی‌مهرگان خشکی‌زی و آبزی می‌شوند.
گردشگری حیاتوحش
گردشگری حیاتوحش (Wildlife Tourism)، در منابع داخلی به مشاهده حیوانات و عکسبرداری از آنها در حالت طبیعی خودشان گفته می‌شود. گردشگری به این روش هم برای گردشگران مفرح و لذت‌بخش خواهد بود و هم به تحقق برنامه‌های حفاظت از محیط‌زیست و اکوتوریسم کمک خواهد کرد. اما در حالت کلی، گردشگری حیاتوحش به مشاهده حیوانات وحشی و فیرال در محیط‌های طبیعی و حیوانات وحشی در محیط‌های محصور(باغ وحش‌ها و آکواریومها) گفته می‌شود.
این نوع گردشگری شامل چهار زیر مجموعه اصلی است، اما تقسیم‌بندی‌های متفاوتی نیز ارایه شده است.
ملاحظات لازم در گردشگری حیاتوحش
چهار نکته مهم که به عنوان مهمترین ملاحظات در حوزه گردشگری حیاتوحش مطرح هستند، روش‌های اجرای گردشگری حیاتوحش، اهداف اولیه ذینفعان اصلی گردشگری حیاتوحش، برهمکنش های بین اجزای یک تجربه‌ی گردشگری حیاتوحش و رفاه حیوانات هستند.
الف) روش‌های اجرای گردشگری حیاتوحش
معمولا سه روش اصلی در اجرای گردشگری حیات وحش مدنظر گردشگران است، روش اول اجرای تور در مکان‌های ثابت مصنوعی است، در این روش معمولا بازدید از باغ وحش‌ها، آکواریوم ها و محل‌های نگهداری حیوانات آبزی بزرگ مثل دلفین‌ها مطرح می‌شوند و در حال حاضر جایگاه خوبی در بین گردشگران دارند.
روش دوم اجرای تور در محیط‌های طبیعی است، در این روش گردشگران با استفاده از خودروهای سافاری، کشتی‌های تفریحی، قایق‌ها و سیستم‌های غواصی به مشاهده حیاتوحش رفته و علاوه بر یک سفر جذاب برای بازدید از حیاتوحش ، در یک گردشگری هیجانی و بعضا خطرناک نیز شرکت می‌کنند. در روش سوم، اجرای تور هدفمند مد نظر نیست و گردشگران به صورت اهداف ثانوی به گردشگری حیاتوحش می‌پردازند.
ب) اهداف اولیه ذینفعان اصلی گردشگری حیاتوحش و برهمکنش‌های بین اجزای یک تجربه‌ی گردشگری حیاتوحش
ذینفعان صنعت گرشگری حیاتوحش شامل گردشگران، بخش‌های خصوصی و عمومی صنعت گردشگری، جوامع میزبان، بخش‌های خصوصی و دولتی حفاظت از محیط‌زیست و خود حیوانات حیاتوحش هستند.
شرایط اجرای برنامه‌های گردشگری حیاتوحش باید به گونه‌ای باشد که ضمن ایجاد منافع مادی و معنوی برای گردشگران و مراکز انتفاعی، حقوق حیاتوحش و تنوع زیستی نیز فراهم شود.
ج) پنج محور آزادی در رفاه حیوانات
در گردشگری حیاتوحش باید به پنج محور آزادی برای رفاه حیوانات توجه ویژه داشت. همه‌ی ما چه به عنوان پرسنل و چه به عنوان گردشگر، چه در پارک‌های طبیعی و ملی و چه در باغ‌وحش‌های محصور باید به این محورها توجه نمود. آزادی گرسنگی و تشنگی به این معناست که مطمئن شویم حیوانات به آب تازه و غدای کافی برای فعالیت‌های زیستی طبیعی خود دسترسی داشته باشند.
آزادی رنج و ناراحتی به این معناست که محیط زندگی حیوان دارای سایبان و محل مناسب استراحت باشد. آزادی از درد، زخم و بیماری به معنای برقراری برنامه مراقبت‌های بهداشتی و دامپزشکی مناسب و فوری برای حیوان است.
آزادی برای بروز رفتار طبیعی به این معناست که حیوانات امکان و فرصت کافی(بدون حضور و مزاحمت گردشگران) برای بروز رفتار طبیعی، اعم از رفتارهای بازی، استراحت، تغذیه‌ای و به خصوص تولید مثلی داشته باشند. آزادی از ترس و استرس به معنای ایجاد یک محیط آرام برای آسایش روانی حیوانات است.
معایب اجرای نادرست گردشگری حیاتوحش
برخی از معایب اجرای نادرست گردشگری حیاتوحش به شرح ذیل هستند:
- بروز مشکل در رفتارهای طبیعی حیوانات، ساخت و سازهای غیر اصولی در مناطق هدف گردشگری حیاتوحش، انقراض حیوانات در اثر شکار بی‌رویه و غیر قانونی، تخریب محیط زیست توسط گردشگران و بنگاه های اقتصادی ناآگاه.
- در طی زمان ، بر اثر استفاده و نادرست از این ظرفیت و عدم فرهنگ‌سازی و آموزش‌های کامل، گردشگری حیاتوحش تنها به شکار غیر قانونی تبدیل شده است و شاهد عوارض منفی و تخریب‌کننده آن در ایران و جهان هستیم.
معرفی مهمترین مناطق گردشگری حیاتوحش در جهان
بر اساس تقسیم‌بندی های سازمان جهانی گردشگری، شش ناحیه اصلی که هدف گردشگران حیاتوحش هستند مشخص شده اند در ادامه برخی از ویژگی‌های اصلی این نواحی ذکر می‌شود.
الف) شرق و جنوب آفریقا
این ناحیه شامل کشورهایی مانند آفریقای جنوبی، زیمباوه، کنیا، تانزانیا، رواندا، نامیبیا می‌شود. گردشگری آفریقا بر حیاتوحش آن استوار شده است و با اینکه گردشگری نوپایی محسوب می‌شود ولی توانسه است جایگاه خوبی به عنوان یکی از اهداف گردشگری حیاتوحش در سطح جهان به دست آورد.
ویژگی این ناحیه تنوع زیستی بالا و وفور تعداد پستانداران و بزرگ است. ویژگی دوفصلی ( بارانی و خشک) و طبیعت بکر آفریقا این منطقه را به عنوان یکی از 6 هدف اصلی گردشگران حیاتوحش مطرح نموده است. گردشگری سافاری سیستم اصلی گردشگری حیاتوحش در این ناحیه است.
ب) آمریکای شمالی
دشت‌های پهناور آمریکای شمالی (کانادا و ایالات متحده آمریکا)، نزدیکی به قطب شمال و تنوع زیستی خاص این ناحیه از کره‌ی زمین، باعث شده است که آمریکای شمالی یکی از اهداف اصلی گردشگری حیاتوحش باشد.
گونه‌های کلیدی مانند انواع خرس، روباه، گرگ و سایرگونه‌های ساحلی و دریایی قطبی مناظر شگفت‌انگیزی بر سر راه گردشگران به وجود می‌آورد.
ج) آمریکای جنوبی و مرکزی
حوزه ی آمازون، حیاتوحش جنگل‌های بارانی، حس ترس‌آور تنهای در یک طبیعت بکر و جنگل‌های انبوه، گردشگر ماجراجویی را به آمازون می‌کشاند. حیاتوحش منحصر به فرد این ناحیه، سالانه پذیرای میلیون‌ها گردشگر حیاتوحش است.
پرنده‌های خاص آمریکای جنوبی، پستانداران گوشت خوار و گیاه خوار خواص این نواحی، مهمترین جاذبه های گردشگری آمازون هستند. بیشترین تنوع زیستی در نواحی استوایی زمین دیده می‌شود.
د) جنوب شرقی و جنوب آسیا
جنوب آسیا به خصوص هند ناحیه دیگر استوایی کره زمین است که تنوع زیستی بسیار بالایی را نشان می‌دهد در این میان، هند به عنوان کشور هزار مسلک، بالاترین هدف گردشگری حیاتوحش در آسیاست. اژدهای کومودو، ببر بنگال، شیر آسیایی، فیل آسیایی، گاومیش و …. فقط بخش کوچکی از جذابیت‌های گردشگری حیاتوحش این ناحیه هستند.
ه) حوزه اقیانوس آرام
مجمع الجزایر هاوایی، نیوزلند، فیجی، گالاپاگوس، دریای ژاپن و اقیانوس ژرف آرام، مامن حیوانات دریازی بسیاری است که گردشگران علاقه‌مند به این گونه از گردشگری را به خود جلب می‌کنند.
کشتی‌های تفریحی، ماهیگیری حرفه‌ای و غواصی کم عمق و عمیق در این مناطق، انواع گردشگری حیاتوحش را تشکیل می‌دهند.کوسه ها، نرمتنان، گونه های مقاوم به حرارت موجود در کناره آتشفشان‌های زیر دریا، والها و حیوانات ساحلی جلوه ی خاصی به این مناطق داده‌اند.
و) استرالیا
دنیای جدید، گونه‌های خاص گیاهی و جانوری، همه و همه دست به دست هم داده‌اند که استرالیا را به یکی از مهمترین اهداف گردشگری حیاتوحش بدل سازند. گونه‌های جدید پستانداران (تخمگذار و کیسه‌دار) ، به همراه طبیعت بکر نواحی مرکز استرالیا، سالانه میلیون‌ها گردشگر را به این کشور سرازیر می‌کند.
راه‌حل‌های مناسب برای توسعه گردشگری حیاتوحش در ایران
توسعه گردشگری حیاتوحش در ایران مستلزم شناخت مکان‌های مستعد این گونه از گردشگری است. اصلی‌ترین استراتژی توسعه‌ی باغ وحش‌های استاندارد و گردشگری در مناطق حفاظت شده است.
الف) باغ وحش‌های استاندارد
متاسفانه اکثر باغ وحش‌های ایران از استانداردهای لازم برای نگهداری و بازدید از حیاتوحش مناسب نیستند، تنها به تعداد انگشان دو دست می‌توان باغ وحش استانداردی را در ایران دید.
از انواع باغ وحش‌ها می توان به باغ وحش خشکی، آکواریومها و باغ پرندگان اشاره نمود. توسعه این این باغ وحش‌ها هزینه بالایی دارد (هزینه سرمایه گذاری و هزینه های جاری) و با وضعیت فعلی کشور چندان مقرون به صرفه نیست.
ب) مناطق حفاظت شده
منطقه حفاظت‌شده، به صورت کلی بخشی از زیست‌بوم بوده که کلیه عناصر آن اعم از زنده و غیر زنده شامل جانوران (مهره داران)، گیاهان، حشرات و بندپایان، جلبک‌ها و قارچ‌ها، باکتری‌ها و تک سلولی‌ها و .. و حتی منابع کانی، شکل زمین، مورفولوژی، منابع آبی و کلیه عناصر فیزیکی آن به‌طور کامل و با اهداف خاص در غالب طرح‌های پهنه بندی داخلی مناطق در سطوح حفاظتی مختلف مورد حفاظت قرار می‌گیرد.
مناطق حفاظت شده بر دو نوعند: منطق حفاظت شده محیط زیست ملی که شامل چهار گونه هستند پارک ملی (چشم‌اندازهای طبیعی دارای اهمیت ملی و جهانی که 26 منطقه هستند)، اثر طبیعی ملی (پدیده‌ها یا مجموعه‌های گیاهی جانوری کم‌نظیر که 35 اثر ثبت شده در کشور وجود دارد)، پناهگاه حیاتوحش (زیستگاه‌های نمونه جانوران وحشی، تشکیل شده از 42 پناهگاه) و منطقه حفاظت‌شده که اراضی ویژه زیست‌محیطی هستند و در کشور 150 منطقه حفاظت شده وجود دارد. به این مناطق باید مناطق شکارممنوع را نیز اضافه کرد که برای ترمیم تنوع زیستی منطقه توسط سازمان حفاظت محیط زیست اعلام می‌شود.
مناطق حفاظت شده بین المللی شامل ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره هستند، این مناطق تعدادی از مناطق چهارگانه است که ثبت یونسکو شده‌اند. ذخیره‌گاه‌ها مکان‌های یادگیری برای توسعه پایدار هستند و به عنوان مناطقی باری محافظت، پژوهش، ظرفیت‌سازی و پایش ذخایر ژنتیکی معرفی می‌شوند در دنیا، ۷۱۴ ذخیرهگاه زیست‌کره در ۱۲۹ کشور جهان، از جمله ۲۱ مکان فرامرزی وجود دارد. بر اساس آخرین اطلاعات در کشور، 13 ذخیره گاه زیست‌کره وجود دارد که به شرح ذیل هستند:
- ذخیرهگاه زیست‌کره ارسباران با وسعت ۵۲,۰۰۰ هکتار (در استان آذربایجان شرقی)
- ذخیرهگاه زیست‌کره ارژن و پریشان با وسعت۶۵,۷۵۰ هکتار (در استان فارس)
- ذخیرهگاه زیست‌کره گنو با وسعت ۴۹,۰۰۰ هکتار (در استان هرمزگان)
- ذخیرهگاه زیست‌کره گلستان با وسعت ۱۲۵,۸۹۵ هکتار (در استان‌های گلستان و خراسان شمالی)
- ذخیره گاه زیست‌کره کویر با وسعت ۷۰۰,۰۰۰ هکتار (در استان سمنان)
- ذخیرهگاه زیست‌کره حرا و تالاب بین‌المللی خور خوران با وسعت ۸۵,۶۸۶ هکتار (در استان هرمزگان)
- ذخیرهگاه زیست‌کره دریاچه ارومیه با وسعت ۴۶۲,۶۰۰ هکتار (در استان آذربایجان غربی)
- ذخیرهگاه زیست‌کره میانکاله با وسعت ۶۸,۸۰۰ هکتار (در استان مازندران)
- ذخیرهگاه زیست‌کره توران با وسعت ۱,۰۰۰,۰۰۰ هکتار (در استان سمنان)
- ذخیرهگاه زیست‌کره دنا (در استان کهگیلویه و بویر احمد)
- ذخیرهگاه زیست‌کره تنگ صیاد (در استان چهار محال و بختیاری)
- ذخیرهگاه زیست‌کره هامون (در استان سیستان و بلوچستان)
- ذخیرهگاه زیست‌کره کپه داغ (در استان خراسان شمالی)
مناطق حفاظت شده می‌توانند محلی برای گردشگری حیاتوحش باشند و با یک سازوکار بین‌بخشی، می‌توان باعث انتفاع تمامی ذینفعان عرصه گردشگری حیاتوحش شوند.
همانگونه که گفته شد رفاه حیوانات در گردشگری مسئولانه‌ی حیاتوحش از اهمیت خاصی برخوردار است و تمامی بخش‌ها ملزم به رعایت آن هستند.
بحث نهایی
در طی یک برآورد، سالانه حدود ۱۲ میلیون سفر در حوزه گردشگری حیاتوحش صورت می‌گیرد که تقریبا نصف این سفرها مربوط به قاره آفریقا است.
ایران به عنوان کشوری که بیشترین اقلیم را در خود جای داده است می‌تواند در این حوزه فعال شده و درآمد ارزی خوبی از این راه نصیب کشور نماید، اما برای ورود به این عرصه نیاز به یک برنامه‌ریزی درازمدت و همه جانبه است و وارد شدن به این بحث بدون رعایت قوانین زیست محیطی و رفاه حیوانات امکانپذیر نیست.
نویسنده: سعیدرضا اصغری
با درود. استاد اصغری. عالی بود. مطالب کاملا آموزشی و پر از محتوای با اهمیت و ارزشمند بود.. کمتر مقاله‌ای بع این زیبائی دیده بودم. خدا قوت. دستت تون بی بلا… و خدا قوت. کلی مطلب یاد گرفتم…..امیدوارم ادامه داشته باشد…. 👌🍀🍀🙏🤦🌴🤷💁🤚🤛👋👏👏🌻🙅👊👊🌼🌼🌸☘️☘️🙌👐🌿🌿🙆💆👎👍✊✊🌿🙌☘️🌼🌸🌸🌻🌻🙅👊👌👌
ممنون از شما. پایدار باشید